Kategori: Uncategorized

---

Vit liva í einum samfelagi, har vit leggja dent á frælsi og sjálvræði. Hesir tankar skulu eisini gjarna vera galdandi fyri menniskjur við sálarsjúku. Men tað hevur ikki altíð verið so. Søgan er lang, torgreidd og heldur dapur. Men eitt yvirlit kann gerast. 

---

Avbyrging, dárakistur, spennitroyggjur, Cella og vaktarhald

Frá umleið 1500 til umleið 1800, gekk ein internering fyri seg í samfelagnum, ið gekk út uppá at rudda upp í samfelagnum fyri fólk, sum vóru sæð sum ein trupulleika fyri samfelagið. Hospitalið hevði juridiskt vald til at sperra fólk inni, her uppí: arbeiðisleys, fátøk, evnaveik, brotsgerðarfólk og fólk, sum vóru sálarliga illa fyri (Foucault, 2008, kap. 2). Síðst í 1700 vórður fólk við sálarsjúku í Danmark koyrd í dárakistur, sum tey kundu liggja áravís í (Vaczy Kragh (red.), 2008), og varð hetta praktiserað væl inn í 1800 talinum (ibid.). Hesar dárakistur vóru bókstaviligt sagt kistur, sum fólk lógu í. Í 1792 kemur spennitroyggjan í nýtslu (Hansen, 1996). Miskeiðis í 1800 kemur ein avdeiling til Hospitalið í Føroyum kallað „Cellan“, har fólk við sálarsjúku vórðu avbyrgd (Jacobsen, 2004). Cellan varð standandi fram til 1977 (ibid.). Síðst í 1800 kemur ein játtin til at hava vaktarhald yvir fólkum við sálarsjúku á Færø Amts Hospital (ibid.).

At missa sjálvræði

í 1911 fekk ein patientur diagnosu frá yvirlækna við Sinnissjúkrahúsið í Vordingborg: „kronisk Sindssygdom, Paranoia, og maa anses for uhelbredelig og farlig for sine Omgivelser“ (Yvirlækni við Vordingborg, 1911). Í 1912 varð ein politisak gjørd burtúr hesum, har patienturin bleiv ómynduggjørd/ur (Kjøbenhavns Politi, 1912). Í 1918 skrivar ein familjulimur hjá einum patienti við sálarsjúku eitt bræv til amtmannin, har hann vil fáa patientin ómynduggjørdan, tí patienturin er óhjálpin og er ein byrða fyri familjuna (Familjulimur, 1918). At hetta brævið er til, vísir, at tað varð møguligt at skriva eina umbøn til amtmannin um at fáa ein sálarsjúkan persón ómynduggjørdan. Ástøðingurin Foucault skrivar um hetta fyribrigdið um ómynduggerðing, har hann sigur, at læknin fekk ein foreldraleiklut, sum viðførdi patientar sum børn (Foucault, 2008, p. 166). Foreldraleikluturin, sum læknin fekk í hesum tíðarskeiðinum gjørdi, at sálarsjúk kundu verða ómynduggjørd. Eitt annað hugtak, Foucault ger nógv við, er hugtakið um læknaligu skoðanina (Foucault, 1973). Læknaliga skoðanin snýr seg um, at læknin fortelur patientinum, hvat er galið við honum, og so má patienturin og øll onnur bara góðtaka tað. Soleiðis fær læknin vald til at taka sjálvræði frá einum patienti, um læknin metur tað verða neyðugt. Og í Føroyum í 1911 og 1912, og aftur í 1918, síggja vit hetta valdið framganga. Familjulimurin, sum skrivaði til amtmannin um at ómynduggerða patientin, grundgav fyri tí við at siga, at læknin hevði sagt, at patienturin var óhjálpin.

Týdningurin í sjálvræði í dag
Í dag eru vit tíbetur komin so mikið langt, at vit hava stóra virðing fyri sjálvsræðnum hjá einum patienti, har so lítið inntriv í persónliga fræslinum verður gjørt sum gjørligt. Hetta sæst í uppskotinum hjá Sinnisbata frá 1987, ið mælti til at desentralisera viðgerðina á borgarum við sálarsjúku (Sinnisbati, 1987). Hetta er eitt uppskot, ið leggur upp til at integrera borgarar við sálarsjúku, heldur enn at goyma tey burtur. Í hesum sambandi, kemur ein viðgerðarhættur inn, ið kallast økispsykiatri, ið gongur út uppá at viðgerða tann sjúka í tí økinum og umhvørvinum, viðkomandi býr (Arbeiðsbólkurin, 1991, p. 10). Hugburðurin er, at vit skulu fara frá avbyrging, og heldur integrera menniskjur við sálarsjúku.

Skrivað hevur John Sigurd Hammer

---

Keldur:

Arbeiðsbólkurin. (1991). Løgmansskrivstovan. Sótt frá Løgmansskrivstovan: http://tilfar.lms.fo/logir/alit/1991.00%20Psykiatriætlan%20ár%202000.pdf?fbclid=Iw AR3s0pmYyMaSaxmqkhFakaL2SefUE8KX7lCAUzjl1hcOw_4U1Bseyr4DQPg (tikið niður 17.05.21)
Familjulimur. (1. August 1918). Til Færø Amt, 3/8, F. A. J. 1918, Nr. 463. Føroyar: Landsskjalasavnið.

Foucault, M. (1973). The Birth of the Clinic. New York: Pantheon Books. Foucault, M. (2008). Galskapens Historie. Oslo: Gyldendal Akademisk.

Hansen, D. (1996). Søgan um hini. Tórshavn: Føroya Skúlabókagrunnur. Jacobsen, E. S. (2004). Slóðir í Heilsuverkssøguni. Tórshavn: Føroya Fróðskaparfelag.

Kjøbenhavns Politi. (15. Juni 1912). Politikammeret, 24/6 F. A. J. 1912, Nr 722. Keypmannahavn, Danmark: Landsskjalasavnið.

Sinnisbati. (1987). Decentaliserið viðgerðina av sinnissjúkum! Uppskot frá Sinnisbata um framtíðar politikk innan sinnisrøkt. Sinnisbati.

Vaczy Kragh (red.), J. (2008). Psykiatriens historie i Danmark. København: Hans Reitzels Forlag.
Yvirlækni við Vordingborg. (31. Oktober 1911). Fra Overlægen ved Sindssygeanstalten ved Vordingborg til Færøernes Sorenskriveri, J. Nr. 113-1911/12. Føroya Amt. Vordingborg, Danmark: Landsskjalasavnið.

Eftir Eyðbjørg Reynslág

Tey ísakøldu, bláu eyguni vóru ólesandi. Var tað ótti, pína ella okkurt heilt triðja, sum fylti tey? Tey boraðu seg í gjøgnum sálina við síni tómu gánan. Ein kuldi breiddi seg yvir hennara kropp. Tey vóru heilt ræðandi at hyggja at. Tvær stórar, víðopnar, gløandi… Við eitt skrykti dundranin á hurðina hana úr tankafloyminum, og hon hugdi burtur frá speglinum. Pætur rópti uttanfyri á hana um at skunda sær. Tungliga suffandi opnaði hon ta gomlu, brakandi hurðina og gjørdi seg klára til skúla.

‘’Tú hevur skikkað tær væl í ár,’’ segði hann, uttan at eyguni viku av vegnum. Hon ønti honum ikki aftur. Hann plagdi aldrin at tosa við hana, so hon skilti ikki, hví hann knappliga byrjaði nú. Hevði hann onkra óreina ætlan? Tað mátti liggja okkurt aftanfyri. Hví skuldi hann annars tosa við hana? Hann vildi einki hava við hana at gera. Tað einasta, sum vísti á, at tey vóru systkin, vóru tey bláu, køldu eyguni, tey høvdu frá pápanum. Pætur var júst sum hann. So skjótt, hann hevði ráð, fór hann at rýma, og so vóru bert mamman og hon eftir í húsinum. Og mamman var nóg illa til staðar. Hon vildi sleppa úr bilinum, ikki tí at hon vildi í skúla, men tað var, sum bilurin bleiv trengri nú. So skjótt Pætur steðgaði uttanfyri skúlan, leyp hon út, so hon ikki náddi at svara hansara ‘’bei.’’

‘’Hygga síggj! Har hava vit sjálvt føðingardagsbarnið’’ rópti ein, so skjótt hon traðkaði inn í ta stóru floksstovuna. Alt varð kvirt í somu stund, sum hann hevði sagt tað. Hon merkti kaldasveittan renna eftir rygginum. Hvussu vistu tey tað? Hon merkti eyguni á floksfeløgunum á sær, meðan hon dró føturnir eftir tí reyða gólvinum ímóti sínum plássi. Eitt lagkøkustykki lá á borðinum við einum lítlum, svørtum kertuljósi. Tann lítli neistin blaktraði so vakurt, hóast hann var so veikur. Við skelvandi hondum legði hon taskuna við stólin og setti seg. Høvdu tey koyrt okkurt sterkt ella ólekkurt í køkustykkið? Hvat var teirra ætlan hesuferð?
‘’Hvat feilar? Vit hava glett okkum so nógv og hava gjørt okkum ómak, so tín dagur kann verða nakað heilt serligt. Tú má vísa eitt sindur av takksemi,’’ segði ein genta og smíltist smikursøtt. ‘’Ver so góð og ynsk tær okkurt, meðan tú blæsir ljósið út.’’ Hon hevði ikki hug at blása ljósið út. Hon hevði ikki hug at vera har. Men hon visti, at tað bara bleiv verri, um hon noktaði at gera, sum hon segði. Spakuliga lat hon luftina sleppa lungunum og sløkti ljósið. Gævi, eg hevði doyð í dag… Áðrenn hon visti av, varð lagkøkan smurd í andlitið á henni. Ísakalt vatn rann eftir klæna, bleika kroppinum, so hon gnísti. Tárini byrjaðu at renna eftir rómakløddu kjálkunum, og andadrátturin varð títtari. Hon reisti seg og rann móti hurðini, men onkur forðaði henni og slongdi hana niður í gólvið. Blóðið dukaði í høvdinum. Hon royndi at reisa seg, men ein fótur trýsti hana niður aftur. Eitt spark. Tvey, trý, fýra… Hon misti skjótt talið, og pínan yvirdoyvdi alt. Tað hvíta loftið tóktist at myrkna, og ljóðini fánaðu…

Hon stakk upp úr sofuni hjá heilsusystrini. Hvussu leingi hevði hon ligið í óviti? Hvat høvdu floksfelagarnir nú billa læraranum inn? Váti lappin á enninum var vorðin lunkaður, so tað mátti vera ein góð løta. Heilsusystirin var ongastaðni at síggja, so hon reisti seg og byrjaði at ganga ímóti hurðini. Hon merkti eymleikan um allan kroppin av viðferðini, hon hevði fingið av floksfeløgunum. Hon vildi ikki í tíma, so hon rýmdi til sítt uppihaldsstað, har hon plagdi at sita í fríkorterum.

Útsýnið av skúlatakinum var, sum tað plagdi, burtursæð frá tí dalandi kavanum. Hon stóð á kantinum og hugdi niður. Tað var bert eitt fet. Bert eitt fet og so slapp hon frá øllum. Skuldi hon? Øll onnur vóru langt síðani farin heim. Tað var bara hon eftir her, so tey høvdu ikki funnið útav tí fyrr enn í morgin, tá tey skuldu aftur í skúla. Hon kom ikki í tankar um nakra orsøk til ikki at gera tað. Hon lyfti tann eina fótin, men júst tá hon skuldi traðka út yvir kantin, tók onkur um miðjuna á henni og togaði hana harðliga aftur.
‘’Hvat tramin? Tú gjørdi meg ræðsluslignan! Hvussu kanst tú gera hatta ímóti mær?’’ Pætur helt henni fast inn at sær, sum tey lógu har. Hon venaði seg, tí hon enn hevði ilt í øllum kroppinum. Knappliga kendi hon heita vætu í nakkahárunum, so hon brast útúr at gráta. Hevði hann ikki komið júst tá, hevði hon nú ligið knúst á tí frostbitna asfaltinum. ‘’Tú mást fyrigeva mær! Eg havi verið ein so vánaligur beiggi. Eg skuldi havt verið har-‘’ hann higstraði og vendi henni ímóti sær- ‘’fyri teg. Eg visti ikki, at tú hevði tað so ringt.’’ Hon setti seg út til kantin, so føturnir hingu niður eftir vegginum. Hon hevði ikki hug at hyggja at honum. Hon var flóv av, at hon hevði verið so nær við at gera tað. Hann setti seg undir liðina á henni og legði armin um hana. Hitin frá honum floymdi um allan kroppin á henni. Tað var langt síðani, hon hevði upplivað nakra umsorgan frá honum, og nústaðni nú kom saknurin eftir kærleika, sum ein fossandi streymur, og tárini vórðu fleiri og skjótari.
‘’Tú noyðist ikki at siga nakað við meg, og eg skilji væl, um tú ert ill inn á meg, men eg vóni, at tú alíkavæl vilt taka ímóti føðingardagsgávuni frá mær. Ikki hyggja so undrandi at mær. Sjálvandi havi eg ikki gloymt at keyp eina.’’ Hann hevði eitt skálkabros og helt eini lítlari, bláari, innpakkaðari eskju ímóti henni.
‘’Eg keypti hetta, tí tað fekk meg at hugsa um teg og okkara barndómsætlanir saman.’’ Í eskjuni lá ein silvurhálsketa við einum lítlum silvurflogfari sum prýði. Enn einaferð merkti hon tárini væta eyguni.
‘’Minnist tú, at vit ætlaðu at rýma saman langt burtur frá mammu, so hon ikki kundi skaða okkum longur? Eg lovaði tær, at eg skuldi uppfylla tað, og tað kann eg nú. Eg havi endiliga fingið ráð,’’ segði hann og klemmaði hana tætt inn at sær.
‘’Men eg trúði, at tú ætlaði at rýma undan mær? Tað segði tú í telefonini við onkran vinmann.’’
‘’Eg segði ongantíð, at tað var uttan teg. Tað hevði eg ikki funnið uppá! Kom, eg skal keypa tær ein føðingardagsís.’’ Hann reistist og hon tað sama. Men hon hevði gloymt, at kanturin var hálur, so hon gleið… Tað var, sum fór alt í ‘’slow motion.’’ Tey ísakøldu, bláu eyguni vóru ólesandi.

Eftir Eyðbjørg Reynslág

Skipið hevur ligið uttanfyri grønu oynna nakrar dagar. ‘’Dierdre’’ stendur á síðuni við blonkum, hvítum bókstavum. Skipsmenninir hava fríðkað um skipið, gjørt klárt at fara longu leiðina um heimshøvini aftur, og hevur hvíta húð teirra tí fingið eitt sólbrent dæmi. Hóast teir ikki tosa upprunamálið á grønu oynni, so hava teir megnað at fingið nóg mikið av fruktum í øllum litum. Síðsti smábáturin liggur inni við strondina, har tann síðsti førningurin verður gjørdur klárur at hiva umborð á hann.

Hon hevur eygleitt teir. Eygleitt hann. Hann við tí ljósa, bylgjuta hárinum, ið fellir um ennið niður til tey myrkabláu djúpu eyguni. Hvørja ferð hann smílist, glógva tey sum stjørnur á himmalhválvinum. Í dag má hon gera tað. Tað er seinasti møguleiki. So við og við førkar hon seg úr tí grøna, ið hevur fjalt hana so væl. Hon nærkast, inntil bert fáir metrar skilja tey. Skipsmenninir eru á veg innar eftir tí síðsta góðsinum, ið liggur í skugga undir pálmunum. Eisini hann. Áðrenn hon nær at broyta ætlan, byrjar hon at syngja. Tað eru bara tey bæði úti í bakandi sólini, so skjótt er, at hann hevur fest eyguni á loyndarfullu sangarinnuna. At byrja við tykist hann at ivast í, um hann skal fara niðan til hinar, men sangurin treingir ígjøgnum, og mest sum dregur hann ímóti henni sum í duli. Spakuliga rættir hon honum sólbrendu hond sína við einum dárandi smíli. Smílikullurnar koma fram í kjálkum hans í tí, hann tekur ímóti. Eitursgrønu eygu hennara draga hann til sín, nærri og nærri. Nú er hann komin so nær, at hon sær allar tær smáu frøknurnar á andliti hansara. Hann letur eyguni aftur og byrjar at hella seg ímóti henni.

Í sama bili hálar hon hann niður við sær í dýpið, áðrenn hann gáar eftir mosagrønu sveivini í vatninum. Við øllum mátti dregur hon hann við sær longur og longur út og roynir sum frægast at halda høvdi hansara undir vatnskorpuni. Maðurin berjist fyri lívinum, men hon hevur fyrimunin. Tað gongur ikki leingi, áðrenn hon sjálv fer undir, so at eingin av hinum monnunum byrjar at skjóta við hasum forpestu vápnunum. Eisini má hon skunda sær, so hon nær at síggja sál mansins fara úr kroppinum. Tað er besti parturin av øllum, so synd hevði verið at hava strevast fyri einki. 

Tey bláu eyguni hyggja so biðandi uppá hana. Hon heldur seg ørminnast at hava sæð eini líknandi fyrr í sínum lívi. Áðrenn hon gjørdist ein av havsins skapningum. Ja, tá hon var ein vøkur genta, genta skiparans. Skiparin við bláu eygunum og freistandi smílinum; tað var tað, ið hevði fingið hana umborð. Hon helt tað vera kærleika, droymdi um eina framtíð við honum, har tey ráddu yvir øllum høvunum. Men so kom hasin forbrendi stormurin, og hon fekk alla skuldina, tí hon var einasta kvinna umborð. Hon hevði bønað og biðið, men ikki eingang skiparin segði nøkrum ímóti. Hon varð tveitt fyri borð við samnanbundnum beinum at drukna og søkka niður á havsins botn. Seinni partur varð uppfyltur, men hon doyði ikki. Í staðin vuksu beinini saman, og hon fekk førleikan at anda undir vatni. Ikki gekk leingi áðrenn hon fekk fatur á skiparanum. Hon gav honum ein spakuligan deyða. Hetta gav henni okkurt slag av rættvísiskenslu. 

Hon smílist við tankan, men nú ið gomlu minnini eru blivin upplívgað, stingur eitt annað minni seg upp. Hon situr sum smágenta í føvninginum á mammu síni. Mamman fortelur søguna um teir báðar hundarnar, tann hvíta og tann svarta, ið liva í øllum menniskjum. Tað var yndissøgan hjá mammuni. ‘’Hvíti hundurin er tað góða, og tann svarti alt tað ónda. Tú velur sjálv hvørjum tú fóðrar, Elidia.’’ Tað var langt síðani, hon hevði hugsað um teir báðar hundarnar og mammuna. Á, sum hon saknaði hana nógv. Hevði hon bara lurtað eftir henni, so hevði hon havt eitt eydnusamt lív og ikki verið dømd til hesa lagnuna. 

Eyguni á manninum eru enn ræðslusligin og plágað. Øll hesi minnini um mammuna hava givið henni samvitskubit. Nakað, hon ikki visti, hon kundi fáa longur. Hon kennir báðar hundarnar berjast í sær. Dysturin er javnur. Tað er hennara val; hon hevur fóðrið til hundarnar. Maðurin er steðgaður at stríðast nú, hann hevur givið upp. Hon tekur eina avgerð, so hon sleppur honum. Við tí styrkini, hann hevur eftir, byrjar hann at arbeiða seg upp móti vatnskorpuni nakrar metrar yvir teimum. Tað fer kanska ikki at eydnast hvørja ferð at lata hvíta hundin vinna, men hetta er so ein byrjan. 

Hon hevur snarað sær á fyri at svimja niður aftur í myrkri, tá hon hoyrir eitt gjums uppi yvir sær. Tað er frá skipinum sær hon; ein steinur søkkur niður við nógvari ferð. Um steinin er eitt tog bundið um, og í hinum endanum er eitt skapilsi. Eitt menniskja – ein ung kvinna – við samanbundnum beinum. Ikki gongur leingi áðrenn kvinnan er úr eygsjón niðri í myrka dýpinum og ikki til at bjarga. Við eini øgiligari styrki bylgist tann gamla vreiðin uppaftur í Elidiu. Ljóshærdi maðurin er komin heilt upp til vatnskorpuna nú og er á veg móti lítla róðrabátinum nærhendis honum. Tann hvíti hundurin skal sleppa at vinna einaferð… Men tað verður ikki í dag!

Eftir Fíu Winther Poulsen

Hon hevði alt lívið havt allar møguleikar liggjandi beint frammanfyri sær. Hon var ein hvít, hinskynd, nøkunlunda kløn kvinna, sum búði í Føroyum. Foreldrini vóru rík og vóru løgið nokk rættiliga góð foreldur. Onkuntíð kundu tey finna uppá at læsa hana inni eitt sindur ov leingi, ella at vaska yndisblusuna skeivt við vilja, so hon bleiv ov lítil, ella fekk skeivan lit. Tey høvdu ongantíð sett nøkur mørk ella givið nakrar strangar reglur. Hon skuldi bara smíla og vera blíð, tá hon var við teimum. Smáting, sum songartíð, telefontíð, lektiur, pengar, at ballast, vinfólk, frítríðarítriv og tílíkt hildu tey hana læra best sjálv. Og í mun til foreldur, hon hevði hoyrt um, vildi hon givið sínum foreldrum eitt 11 tal í karakter, tey vóru relativt góð. Sjálv hevði hon eisini alt tað, hon kundi ynskja sær. Hon kláraði seg væl í skúlanum, hevði nógv vinfólk og var sum so væl dámd ímillum fólk. Soleiðis hevði tað altíð verið, og hon var góð til at skapa góðan stemning rundanum seg, og royndi at syrgja fyri at fólk høvdu tað gott í hennara selskapi.

Høvdið hjá henni var ofta eitt strævið stað at vera. Tað føldist onkuntíð sum hon bar uppá eina 60 kilos vekt í høvdinum. Men sum oftast føldist tað sum høvdið var tómt. Tá kundi hon finna uppá at slamma nakrar heysar fyri at fáa ein góðan láturkrampa. Ella fyri at føla tónleikin í kroppinum. Ella fyri at merkja matin í munninum.

Síðani hon var 14 ár og besta vinkonan nakkaði sjeikin hjá henni, hevði hon havt okkurt slag av múri rundanum kensluliga lív sítt. Hon bygdi ein vegg upp fyri at verja seg sjálva. Men hon dugdi væl at goyma tað, tí uttanifrá sá tað út sum øll sluppu innum, men hon visti, at um nakar traðkaði feil, so var veggurin uppi aftur og álitið burtur. Tað var altíð hesin tómleikin í høvdinum, sum stýrdi. Hann var har næstan allatíð. Tað var ikki fyrr enn hon var um at detta av einum kanti, at kensluliga lívið opnaðist. Tá opnaðist tað eisini so nógv, at hon hevði hug at snara hjólunum á bilinum ímeðan hon koyrdi 140 við vilja, so kenslurnar hildu uppat. Ella at taka rakiblaðið og skera eina langu linju eftir beininum. Men tað hendi tíbetur so sjáldan at hon lat kenslurnar taka yvir. Sum oftast var hon bara lamsligin. Og tað var eisini gott, tí tað hevði eisini hildið hana frá at blíva forelskað, sum var marran. Tá gentur blivu forelskaðar, lótust tær til at missa alla sjálvsrespekt. Hon hevði sjálvandi nakrar ferðir verið eitt sindur hugtikin av onkrum dreingi, men hon hevði tamarhald á støðuni. Einaferð var ein fittur drongur, sum avvísti hana. Tá skrivaði hon eitt bræv við menstruatiónsblóði til hann og koyrdi tað í postkassan. Men hann fylti ikki í høvdinum longur. Har var eisini tann, sum tók jomfruheitina hjá henni á vesinum í Basecamp. Vikuskiftið eftir sá hon hann við einari aðrari gentu, so hon koyrdi eina sjóverkstablett í hennara mojito, ímeðan eingin sá. Men hetta vóru tó bara smáting, vildi hon mett.

Seinasta árið var hon byrja at prøva ymiskt av, sum at sniffa nakrar linjur av og á. Tað dámdi henni væl. Hon gjørdi tað bara tí hon keddi seg, ikki tí hon mátti. Hon visti, at hon skuldi ansa eftir við slíkum, so tað gjørdi hon eisini. So hon helt seg til at gera tað í vikuskiftinum. Kanska onkuntíð, tá hon hevði ein strævnan dag í skúlanum, men aldrin ov nógv. Hon helt seg meira til at slamma heysar, tað metti hon vera í lagi at gera. Fólk spurdu hana ofta um tey kundu sleppa at prøva at roykja við henni. Eisini fólk, sum hon ikki fylgdist við til dagligt. Hon føldi seg sum nakað serligt, tá tey spurdu hana. Tað virkaði sum tey hildu hana vera kula, so hon lat tey bara fáa tað ókeypis.

Hon hevði eisini filmað seg sjálva nakrar ferðir á onlyfans. Tað dámdi henni sum so væl, men bara av og á. Ein av hennara vinmonnum, sum hon plagdi at sniffa við, tímdi væl at gera onlyfans video við henni. Ella ja, hann filmaði hana og legði tað út. Men tað var super, tí hann goymdi filmsbrotini á telduni, og hjálpti við at klippa tey. Hann vísti tað eisini fyri vinmonnunum fyri at fáa teirra meining um tey, so tað var so lætt.

Føroyar var eitt fantastiskt land, men hon hevði ein dreym um at flyta hiðani tá hon bleiv eldri. Kanska til New York, har hon var ein meyra í mun til øll fólkini. Tað fór sjálvandi at verða ringt at leggja øll tey fantastisku minnini úr Føroyum frá sær, men hon helt eisini til tíðir at lívið í Føroyum var eitt sindur rotið. Onkuntíð skrivaði hon enntá í dagbókina at hon hataði tað, men tað segði hon ikki hart. Tað passaði nokk ikki, tað mátti vera eitt úrslit av onkrum degi, tá hon lat kenslurnar taka yvir. Lívið hjá henni var jú relativt fantastiskt. Hon hevði jú alt nakar kundi biðja um. Hon var ein hvít, hinskynd, nøkunlunda kløn kvinna, sum búði í Føroyum. Foreldrini vóru rík og vóru løgið nokk rættiliga góð foreldur. Og hóast hon bleiv smá kedd, tá tey læstu hana inni, vildi hon mett, at hon hevði tað heilt ótrúliga gott.

Eftir Gunnvá Winther

Lítli plastikksirkulin ger eitt merki í mín nakka. Hann trýstir á endan og kalda stiftin kemur móti
húðini og leggur eitt myrkablátt exlibris eftir sær meðan restin av penninum lyftist av lítla
merkinum til eitt klikk hoyrist. Køldu hendur hansara leggja seg á mínar heitu herðar og súgva
tær til sín, sum var tað róðrið á fyrstu súkklu hansara. Hitin javnar seg út. Eg kroysti hondina fast
saman. So fast, at eg stingi neglirnar inn í lógvan.

,,Haldi tað var rætta avgerðin at koma við, heldur tú ikki?” teskar hann í mín nakka, so hárini
merkja hvørt luftmýl, sum verður órógvað av aldunum frá tjúkku, djúpu røddini. Umheimurin
rykkir í meg. Áh ja. Her eru onnur fólk. Nei, kanska var tað ikki so býtt at koma her. Eg hevði
ikki hug. Eg vildi hava hann fyri meg sjálva. Gevast við at vera til og bara vera menniskja. Haldi
tað er líka frægt at vera her, hóast eg togi miðalaldurin nakað niður. Hann var eitt av mínum
seinastu “so øgiliga góðu hugskotum”. ,,Man ikki tað?” Eg royni at ljóða argandi. Leggi høvdið
skrátt afturá og flyti eina hond upp á øvugtu øksl. Oman á hansara hond. So liggur um ikki annað
okkurt av valdinum hjá mær. Á mínum herðum.

Eg togi seigliga luft inn gjøgnum nøsina. ,,Tyst?” Tað er ein spurningur, men kenst meira sum
ein staðfesting. Hann bíðar í øllum førum ikki eftir svari, men sleppir heldur mínum akslum og
gongur avstað. Nakna merkið kenst sum er eitt plástur júst skrykt av tí. Kuldin kemur aftur, men
ikki úr hondunum. Luftini. Eg lati eyguni aftur og vaggi høvdið til hvørja síðu, í takt við fjara
tónleikin, sum eg ikki hevði lagt merki til.

Kuldin kemur kanska eisini av myrkabláa blekkinum, sum situr á hansara og nú eisini mínum
hondum. Aftan á eina løtu kemur hann aftur. Hann hevur eina cider í hondini. Hann tekur um
meg aftanifrá, opnar ciderina og leggur hana í mína høgru hond, so at heita hondin liggur kleimd
millum køldu dósina og kalda, blekkváta lógvan. ,,Haldi tú hevur drukkið ov lítið," mutlar hann
og flennir. Eg eri fyri so vítt samd í, at eg havi drukkið lítið. Bara ikki so samd í, at tað skuldi
verið ov lítið. Kanska eri eg bari tað yngri. Hann førir mína hond upp, og dósin nærkast
varrunum. Speglingin av vætu, brúsi og ljósi fær tað at líkjast einum stjørnuhválvi. Tað kenst
sum lærir hann einum lítlum barni at skriva.

Hann hevur eitt fast tak um meg. Við yvirkroppinum kemur hann nærri og nærri og vit ferðast
inn á kamarið, har hann førir meg niður á hvítu seingina. Ljóðið av hinum fólkunum er doyvt av
afturlatnu hurðini. Brot av hesum minna meg um okkurt eg kenni. Vælkendi dansurin. Tað ráa,
sum vil sleppa út. Hann tekur í meg og mussar meg. Fast. Hetta var akkurát tað eg droymdi um tá
kvøldið byrjaði.

Hansara smíl er burtur nú, bara blonku eyguni eru eftir í mínum sjónarringi. Vit halda á at
koma nærri og nærri saman. Hann tekur um mín troyggjukant, og eg merki kantin av eini
neglaflís klóra meg í ryggin áðrenn troyggjan verður drigin uppeftir. Hann sleppur ikki mínum
varrum fyrr enn toystykkið noyðir hann til tað, og hann fer beint ímóti mær aftur. Eg royni bara
at fylgja mínum andadrátti, meðan hann roynir at fylgja mínum kroppi við bæði eygum, hondum
og heila. Míni pirrusár fara at svíða av saltinum í sveittanum, sum hann megnar at
framprovokera. Hann finnur sær pennin fram aftur, og fer í holt við at krutla meg til. Sama kalda
styftin leggur bláar snurrutar linjur á akslarnar, um óstbeinið, niður á bróstini og oman eftir
búkinum. Eg liggi og síggi tok-tekningarnar, sum hanga á vegginum. Síggi eina flugu banka móti
vindeyganum í eini miseydnaðari roynd at sleppa út. Lukti hansara svongd, sum hann vil metta
við mær. Vinstra hond kínir aftan á honum, og eg merki grovu, turru húðina gnadda móti míni.
Kenni toppin í hárinum, sum verður trýstur niður móti koddanum, so eg fái ilt í hárbotnin. Hann
tveitir pennin til viks og reisist. Tað er yvirstaðið og hann fer út. Eg liggi eftir. Mín blusa liggur á
einum spælihúsi niðri á gólvinum. Andlitið svíður enn, og eg havi bláar linjur um allan kroppin.
Tað einasta eg hoyri eru tvey duk: bassurin í stovuni, sum váttar fyri mær, at umheimurin er til,
og hjartað í mínari bringu, sum váttar fyri mær, at eg eri til. Og nú eri eg einki annað enn til.

Onkustaðni í mær liggur orka at trýsta yvirkroppin uppfrá og toyggja meg eftir blusuni. Kuldin
frá gólvinum treingir gjøgnum bumullina og inn í húðina tá eg seti fótin á ljósa træið, toyggi meg
eftir blusuni og lati meg í hana sum best ber til. Eg havi ofta hoyrt, at man ikki andar líka væl í
polyester sum í bumull, og endiliga gevur tað meining, hóast eg man hava skilt tað skeivt.

Á veg út hyggi eg eftir rukkutu dýnuni, sum eisini er full í blekki. Hurðin fer upp og eg
stempli inn í umheimin. Ferðin gjøgnum gongina er ein onnur nú. Tað eri eg, sum gangi
frameftir. Ferðist javnt frameftir við kroppinum.

Ein køld hond kemur á mín arm, og eg geri eitt rykk við øllum kroppinum. Mín toppur verður
sendur aftur og fram og roytir meg í hárbotninum. Tað er gentan, sum tók ímóti mær fyrr í kvøld. Hon stendur við hevjaðum eygnabrúm, spyrjandi eygum, alt ballað inn í einum smáálítandi smíli.
Eygnakastið ger eitt skjótt lop oman á mínar armar. ,,Tað var tú, sum kom við honum sjálvum,
ikki so?” spyr hon við síni høgu rødd. Eg lati varliga við høvdinum, meðan hon heldur á at
smílast. ,,Fert tú longu avstað?” Eitt svølg seinni aktar mín munnur meg. ,,Eeh, ja, eg skal til
arbeiðis í morgin.”

Gentan hellir smílandi við høvdinum. ,,Jaa, soleiðis er tað onkuntíð.” Hon kroystir mín arm eitt
sindur. Eg kroysti akslarnar inneftir og royni at ikki spenna so nógv í ørmunum. ,,Takk fyri,”
svari eg knapt og seti ferðina upp út í durðin. Tá eg gangi framvið køkinum síggi eg hann. Og
hann sær meg. Dukini úr bassi og bringu taka yvir aftur. Reina, blíða smílið er aftur á hansara
andliti, og hann veittrar til mín. Í eina løtu hongur møguleikin at skifta kós í heilanum, men eg
skúgvi hann til viks. Nú skal eg bara út. Í durðinum er gólvið vátt og ljósið sterkt. Sama ljós vísir
mær mína spegilsmynd, sum rúnarbindur míni eygu. Myrkabláu linjurnar eru enn allastaðni. Tær
eru eitt net hann hevur lagt um meg, so øll kunnu síggja tað. Eg royni at gníggja tær burtur, men
tað einasta eg fái burturúr tí er heit húð. Mín egna, sum eg sjálv havi framprovokerað. Bara eg fái
lyft hetta undarliga netið av mær, tað merki eg. Fyri nú má tað bara fjalast, so eg lati meg í
jakkan. Tá eg eri komin út hyggi eg eftir náttarhimmalinum, sum líkist innihaldinum í eini cider-
dós. Hasin liturin finst altso aðrastaðni enn á mínum armi, hugsi eg við meg sjálva og byrji at
ganga meðan eg smoyggi ermuna upp og kíni linjunum.

                                           Tórshavn hin 25. Januar

Mál nr.:22/09429-30

Hoyringsskriv viðvíkjandi

Uppskoti til

Ríkislógartilmæli um at seta í gildi fyri Føroyar

Anordning om ikrafttræden for Færøerne af forskellige love om ændring af lov om anvendelse af tvang i psykiatrien
(Fastlæggelse af mindreårige psykiatriske patienters retsstilling, skærpede kriterier for tvangsfiksering, ændring af kapitel 5 a, udvidelse af brugen om udskrivningsaftaler og koordinationsplaner m.m.)

Sinnisbati takkar fyri møguleikan at gera viðmerkingar til løgtingslógaruppskotið, og halda vit at tað er sera jaligt, at lógin verður endurskoðað og rættartrygdin hjá psykiatriskum sjúklingum styrkt. Vit síggja fleiri góðar broytingar við hesum uppskotinum, somuleiðis sum vit vilja gera vart við nakrar stúranir í lógini.

Hægstu raðfesting at minka um nýtslu av tvingsli
Sinnisbati er av tí fatan at tvingsilsinntriv í størstan mun eiga at umgangast, soleiðis at grundleggjandi rættindi, persónligt frælsi og sjálvsavgerðarrætturin hjá einstaklingum verður virdur. Vit eru tilvitað um, at tað tíverri er neyðugt í summum førum; fyri at tryggja viðgerð ella um sjúklingurin er til skaða fyri seg sjálvan ella onnur. Í støðum, har tvingsilsinntriv verða mett neyðug, eiga tey at fara fram á ein so skipaðan hátt sum gjørligt. Tvingsil er oyðileggjandi fyri góða og álitisfulla psykiatriska viðgerð og kann hava skaðiligar avleiðingar fyri tann sjúka. Við hægri raðfestingum av psykiatriska økinum, viðgerðum, fleiri og fjølbroyttari tilboðum og hægri starvsfólkanormeringum kann beinast fyri fleiri tilburðum av tvingsli í psykiatriini. At minka um tvingsilsinntriv eigur tí eisini at vera millum hægstu raðfesting hjá politisku skipanini og myndugleikum á økinum.

Broytingar í § 1, 2 og 3
Sinnisbati stuðlar broytingini í endamálsorðingini í § 1 og 2. Tað er ein umráðandi og jalig broyting í lógini, at tað týðiliga kemur fram, at einkulti sjúklingurin skal viðfarast við virðing og inndragast í eitt javnbjóðis samstarv í mun til viðgerðartilgongd. Víst verður eisini til § 2, stk. 2, sum sigur: ”tvang må aldrig erstatte omsorg, behandling og pleje”. Hetta samsvarar við okkara fatan, at tvingsil bert má nýtast í neyðstøðum, og at tað í nógvum førum kann fyribyrgjast við røttu umsorgan, viðgerð og stuðli. Tað eru fleiri ganskingar, sum vísa á, at tað ber til at minka um nýtsluna av tvingsilsinntrivum, men tað krevst, at økið verður styrkt sum heild.

Vit taka undir við endamálsorðingini í § 2, men vilja vísa á at hon ikki kann standa einsamøll. Hon setur nøkur krøv fram í mun til eftirlit, tí at tað hevur lítið virði í praksis, um tað ikki eisini er eftirlit við tvingsilsinntrivunum og verður fylgt upp, mett um og sett inn í støðum, har tvingsil verður nýttur – um tað eisini er í støðum har umsorgan, viðgerð og stuðul kann nýtast ístaðin. Tí setur Sinnisbati spurning við, hvussu eftirlit verður hildið við tvingsilsinntrivum í Føroyum, og um mannagongdirnar verða fylgdar. Í Danmark hevur man Institut for Menneskerettigeder, sum hevur eftirlit við mannarættindastøðuni í Danmark. Tey spæla ein stóran leiklut í mun til gransking á brekøkinum og hava eisini til uppgávu at hava eftirlit við og syrgja fyri, at ST-sáttmálin um rættindi hjá einstaklingum, ið bera brek, verður hildin. Við hesum ber til at fáa meira vitan um avbjóðingar á økinum og somuleiðis styrkja økið. Víst verður til hoyringsskriv hjá Institut for Menneskerættigheder í samband við broytingar um tvingsil í psykiatrilógini, har tað kemur greitt fram, hvussu stóran týdning tað hevur við einum slíkum stovni, ið hevur førleikarnar til at gera gransking á økinum.

Í Føroyum hevur leingi verið ein ætlan um at seta eitt talsfólk fyri brekøkið á stovn, og er hetta staðfest í samgonguskjalinum ímillum Javnaðarflokkin, Tjóðveldi og Framsókn. Hetta umboðið kundi eisini havt til uppgávu at havt eftirlit við hesum. Í Føroyum hava vit sum heild eisini tørv á meiri gransking og hagtølum á økinum.

Sinnisbati stuðlar somuleiðis § 3, ið leggur upp til hægri sjúklingauppítøku og kunning til avvarðandi – eisini í mun til tvingsil. Sinnisbati hevur í mong ár lagt stóran dent á týdningin við at inndraga avvarðandi í størri mun. Fleiri kanningar vísa eisini á, at avvarðandi hava sera stóran týdning í mun til sjúkugongd, og hvussu skjótt tann rakti kann koma fyri seg aftur. Tí er tað eisini okkara vón, at kunningin til avvarðandi verður betra við hesum (psykoedukation) .

§ 13 og útskrivingaravtala
Sinnisbati fegnast um, at tað í lógarbroytingunum verður lagt upp til, at ein útskrivingaravtala verður gjørd í samstarvi við sjúkling, psykiatriska depilin og viðkomandi myndugleikar og partar. Tað er av allar størsta týdningi, at ein útskrivingaravtala verður gjørd við allar sjúklingar, áðrenn teir verða útskrivaðir aftur. Tað er umráðandi at kunnað verður um, hvørjar møguleikar um stuðul viðkomandi hevur eftir útskriving. At tað eitt nú verður kunnað um økispsykiatriina og sosialpsykiatriina. Somuleiðis er tað týdningarmikið, at man verður settur í samband við ein kontaktpersón eftir útskriving. Hetta kann eisini vera við til at fyribyrgja fleiri endurinnleggingar, at fólk koma skjótari fyri seg aftur og kann spara samfelagnum nógv í longdini.
Royndirnar hjá Sinnisbata siga okkum, at tað er tørvur á einum kontaktpersóni uttanfyri Psykiatriska Depilin, eftir at fólk eru útskrivað. Tað eru fleiri fólk, ið venda sær til okkara, tí tey ikki hava fingið gjørt eina avtalu við útskriving og ikki vita, hvussu tey kunnu koma í gongd aftur við dagligdagin, tí tey mangla ein kontaktpersón í skipanini. Hetta síggja vit bæði við, at fólk skriva til okkara kjatt-ráðgeving, og við at tey ringja á kontórið. Ein loysn kundi verið at inndrigið sosialpsykiatriina undir Almannaverkinum enn meir, og at man har kundi fingið tillutað ein mentor. Skúlin (fólkaskúlin og Glasir) er somuleiðis ein týdningarmikil partur at hava við í útskrivingaravtaluni, tí at tað í stóran mun eisini snýr seg um ung fólk.

Broytingar í § 19
Broytingarnar í § 19 viðvíkjandi kropskanning v.m elva til stúran í mun til rættartrygdina hjá sjúklingum, tá tað framyvir verður møguligt at kanna sjúklingar uttan ein grundaðan illgruna. Hetta eru inntriv í nøkur av teimum mest grundleggjandi mannarættindini, herundir til persónligt frælsi og kropsliga og sálarliga integritetin. Sinnisbati viðmælir, at man ikki setur hesar broytingar í verk, tí at atlitið til rættartrygdina hjá sjúklingunum eftir okkara meting vigar tyngst. Hetta eru inntriv, sum fara yvir mark hjá nógvum, og fleiri kunnu uppliva tað mannminkandi og eyðmýkjandi. Sinnisbati setur eisini spurnartekin við ætlanina í § 19 stk. 2 og stk. 6 um at loyva psykiatriskum deildum at nýta kropsskannarar og narkohundar, sum ein máta at styrkja átøkini ímun til fyribyrgjan av rúsevnum. Vit eru tilvitað um at rúsevnisnýtsla er ein vaksandi trupulleiki í Føroyum, og neyðugt er tí eisini at seta fyribyrgjandi átøk í verk. Har eru fleiri góð átøk í nýggju heildarætlanini um at fyribyrgja og tálma rúsevnismisnýtslu í Føroyum, sum var útgivin í mars 2022.

Hesi átøkini í § 19 kunnu tvørturímóti vera við til at skapa eitt meiri ótrygt viðgerðarumhvørvi. Umráðandi er tí at kanna, um slík átøk hóska seg í mun til føroyska samfelagið, um vit hava somu trupulleikar sum Danmark viðvíkjandi hesum, og um hetta møguliga kann elva til enn meira stigmatisering av fólki við sálarligum avbjóðingum og diagnosum. Tað er umráðandi, at ikki skera øll fólk við sálarligum avbjóðingum yvir ein kamb, sum hesi átøkini kunnu stuðla uppundir. Í almennu viðmerkingunum til danska lógaruppskotið sæst tað m.a at fleiri kanningar eru gjørdar í mun til fleiri av ásetingunum um tvingsilsinntriv og um § 19, og tí eftirspyrja vit eisini hetta í Føroyum. Ynskiligt er at viðgerðartilboð, ið taka hædd fyri sálarligu trupulleikunum hjá sjúklingum eins og trupulleikum við bundinskapi (tvídiagnosum), verða raðfest hægri. Í heildarætlanini um at fyribyrgja og tálma rúsevnismisnýtslu, verður víst á at persónar við tvídiagnosum detta niður í millum skipanirnar, og tí eigur eitt tilboð at verða skipað til hesi.

Broytingar í § 21
Tað er gleðiligt at tað við hesum lógarbroytingunum eru fleiri avmarkingar í mun til tvingsil, og eisini at tað verður ásett eitt krav um minsta og hægsta tíðarinnterval ímun til læknaligu metingarnar av tvingsilsfesting. Í § 21, stk. 4 stendur tað at: “Den første vurdering skal foretages, senest 4 timer efter at beslutningen om anvendelse af tvangsfiksering er truffet. Efterfølgende vurderinger skal foretages med højst 10 timers mellemrum.” Her kann vísast til CPT (Evropeiski stovnurin fyri torturfyribyrgjan), sum hevur sligið fast, at hægt loyvda markið fyri fastspenning við belti ikki eigur at vera longri enn 6 tímar. Tað er tí stórur munur á tí, og ásetingunum í stk. 4 um 10 tímar. Hetta er Danmark m.a eisini blivið átalað fyri. Serliga í mun til dómin í Evropeiska Mannarættindadómstólinum frá 15. Septembur 2020, Aggerholm ímóti Danmark . Institut for Menneskerettigheder vísir somuleiðis á at eingin fastspenning við belti eigur at varða í meira enn 48 tímar. Tey vísa á at jú longri ein fastspenning varðar, jú meiri kann man seta spurnartekin við um fastspenningin er sterkt neyðug og líkur krøvini um at ein átrokandi vandi skal vera til staðar.

Sinnisbati hevði ynkst, at betri umstøður og orka var hjá felagsskapinum at kanna fleiri av viðurskiftunum í hesum týdningarmiklu broytingum í psykiatrilógini, tí at hetta hevur stóra ávirkan á okkara limir.

Hendan dátuverndarkunning hevur til endamál at upplýsa teg um okkara viðgerð av persónupplýsingum. Sum dátuábyrgdari er tað skyldan hjá Sinnisbata at tryggja, at viðgerin er í samsvari við reglur í dátuverndarlógini, og at tann skrásetti er kunnað/ur um, hvat er skrásett um viðkomandi sambært ásetingum í dátuverndarlógini.

---

Í Sinnisbata viðgera vit persónsupplýsingar, sum eru neyðugar fyri at kunna loysa okkara uppgávur. Tað er okkara ábyrgd at tryggja, at tú trygt kanst lata Sinnisbata tínar persónsupplýsingar.   

Í hesi dátuverndarkunning kanst tú lesa nærri um, hvussu vit viðgera persónsupplýsingar í okkara arbeiði sum áhugafelag og um tíni rættindi í hesum sambandi.

Vit eru dátuábyrgdari

Sinnisbati er dátuábyrgdari fyri viðgerðina av teimum persónsupplýsingunum, ið vit hava móttikið um teg. Um tú hevur spurningar í sambandi við viðgerðina av persónsupplýsingum, dátutrygd ella møguligum trygdarbroti, ert tú vælkomin at seta teg í samband við okkum:

---

Sinnisbati

Íslandsvegur 10C

FO-110 Tórshavn

Tel.: +298 597913

T-post: Sinnisbati@sinnisbati.fo

---

Endamálini við og heimildin fyri viðgerðini av tínum persónsupplýsingum

Persónupplýsingar eru sambært dátuverndarlógini øll sløg av upplýsingum, sum beinleiðis ella óbeinleiðis kunnu knýtast at einum ávísum likamligum persóni. Hetta kann verða navn, bústaður, telefonnummar, mynd ella teldupostbústað o.s.fr. 

Sinnisbati viðger persónsupplýsingar um teg í samband við limaskap í felagnum. Tað kann eisini vera at Sinnisbati hevur gjørt eina avtalu við teg, og tað tí er neyðugt hjá okkum at fáa persónsupplýsingar um teg, ella tú hevur sent Sinnisbata ein fyrispurning um eitt hvørt, sum ger, at Sinnisbati skal viðgera tað, tú sendir inn.

Tú hevur altíð rætt til at fáa at vita, hvørjar upplýsingar vit viðgera um teg. 

---

Upplýsingar í samband við limaskap

Tá tú innlimar teg í Sinnisbata, verður tú biðin um at skráseta navn, føðingardag, bústað, telefonnummar og teldupostadressu. Tá tú skrásetur teg sum lim hjá okkum, er tað við sjálvvirkandi gjaldsavtalu ígjøgnum MínRokning.fo, og persónsupplýsingarnar verða skrásettir á MínRokning. Tú verður biðin um at skráseta P-tal/V-tal, men hetta verður ikki goymt og Sinnisbati sær ikki P-talið hjá tær. Hetta verður bert brúkt til at tryggja, at tað er knýtt at peningastovnskontuni. Um ikki, kann samlaða skrásetingin ikki góðkennast. Ynskir tú seinni at frámelda gjaldsavtaluna, kanst tú gera tað í Mínrokning-portalinum.

---

Upplýsingar, sum verða savnaðar við beinleiðis samband

Um fólk seta seg  í samband við okkum umvegis okkara skrivstovu, teldupost, telefon ella á annan hátt, skráseta og savna vit ikki upplýsingarnar. Um tú sendir ein fyrispurning á teldupost, verður telduposturin slettaður, tá hann er avgreiddur. Tað kann vera at vit fáa fyrispurningar í Sinnisbata, sum krevja at vit vita nakrar persónsupplýsingar um teg og spyrja teg nakrar spurningar. Tú gert sjálv/ur av, hvat tú ynskir at upplýsa og hetta verður ongastaðni skrásett. Starvsfólkini í Sinnisbata er knýtt at reglunum um tagnaðarskyldu.

---

Viðgerðarheimild 

Hvør okkara viðgerðarheimild er, veldst um hvørjar upplýsingar vit viðgera og hvat endamálið við viðgerðini er. Vit kunnu einans viðgera upplýsingar, sum eru neyðugar til endamálið við viðgerðini.  

Okkara viðgerðarheimild er grundað á heimilað áhugamál, sbr  § 8, stk. 1, nr. 1,og 6 (vanligar persónsupplýsingar) 

Í serligum førum:

12, stk. 1, nr. 2, 3, 4, 5, 7 ella 8 eftir dátuverndarlógini (viðkvæmar persónsupplýsingar)

Um vit savna og viðgera persónsupplýsingar til hagfrøðilig endamál, er heimildin í tráð við ásetingina í §7 stk. 3 í dátuverndarlógini.

---

Samtykki

Í einstøkum førum hava vit tørv á samtykki frá tær fyri at viðgera persónsupplýsingar um teg. Til dømis er neyðugt við samtykki frá tær, um vit vilja nýta eina mynd av tær á okkara heimasíðu ella melda teg til ein sjálvhjálparbólk. Slíkt samtykki verður fingið til vega sambært ásetingunum í DVL § 9.  Tú hevur altíð rætt at taka títt samtykki aftur til ein og hvørja tíð.

---

Hvørjum letur Sinnisbati persónsupplýsingar?  

Sinnisbati letur í útgangsstøðinum ikki persónsupplýsingar víðari til annan myndugleika. Vit lata í ávísum førum tínar persónupplýsingar víðari til triðjupartar. Hetta kann t.d vera til viðkomandi fríyrkisfólk í felagnum í samband við tilmelding til okkara sjálvhjálparbólkar. Hetta er altíð við samtykki frá viðkomandi, sum meldar seg til.

---

Flutningur til móttakarar í útlondum, triðjalondum ella í millumtjóðafelagsskapum

Sinnisbati nýtir sum útgangsstøði ikki veitarar ella dátuviðgerarar, sum halda til uttan fyri ES/EBS (triðjalond). Hetta kann tó koma fyri í einstøkum førum so sum til sosialar miðlar, har móttakarin er í USA.

Sinnisbati hevur eina Facebook- og Instagramsíðu, sum verða brúktar til kunning og ymsar lýsingar. Tú eigur at vera vitandi um, at Facebook og Instagram savnar inn upplýsingar um teg við at brúka farspor, tá tú brúkar Facebook og Instagram síðurnar hjá Sinnisbata. Tað hevur við sær, at vit kunnu fáa hagtøl yvir vitjandi á síðunum, og at síðurnar brúka hesar upplýsingarnar til at tillaga tín vanga og fyri at vita, hvørjar lýsingar tú skalt síggja. Um tú sært taðm sum liggur á hesum síðum, er tað allar helst tí, tú hevur skrásett tín vanga og góðtikið politikkin hjá Instagram og Facebook.

---

Hvussu leingi goyma vit tínar persónsupplýsingar?

Sinnisbati varðveitir bert tínar upplýsingar, so leingi sakligar grundir eru fyri hesum og so leingi tað er neyðugt í mun til endamálið, tínar dátur eru skrásettar og verða brúkar til. 

Persónsupplýsingar kunnu tó verða goymdar í tann mun og so leingi hetta er ein skylda sbrt. lóg ella øðrum heimildargrundarlagi.  Persónsupplýsingar kunnu t.d. eisini verða goymdar, so leingi tørvur er á teimum í starvsfólkamálum og í sambandi bókhald.

Viðvíkjandi persónsupplýsingum í samband við limaskap, verða hesar bert goymdar, so leingi viðkomandi er limur í felagnum.

---

Rætturin til at taka samtykki aftur

Tú kanst altíð taka títt samtykki aftur. Hetta kanst tú gera við at seta teg í samband við okkum. Sí samskiftisupplýsingar í 1. Broti. Um tú velur at taka títt samtykki aftur, ávirkar tað ikki løggildi av okkara viðgerð av tínum persónupplýsingum fram til afturtøkuna. Um tú tekur títt samtykki aftur, hevur tað bert virknað fyri framtíðina.

---

Tíni rættindi 

Tú hevur sambært Dátuverndarlógini fleiri rættindi í mun til okkara viðgerð av tínum persónsupplýsingum. Um tú ynskir at útinna hesi rættindi, skalt tú seta teg í samband við Sinnisbata.

Rætturin til kunning (§§ 23-25)

Tú hevur rætt til at fáa kunning um viðgerð av tínum persónsupplýsingum.

Rætturin til innlit (§ 26)

Tú hevur rætt til at fáa inntil í tær upplýsingar, sum Sinnisbati viðger um teg.

Rætturin til rætting (§ 27)

Tú hevur rætt til at fáa rangar upplýsingar um teg sjálvan rættaðar.

Rætturin til striking (§ 28)

Í summum førum hevur tú rætt til at fáa upplýsingar um teg sjálvan strikaðar, áðrenn okkara ætlaðu striking.

Rætturin til viðgerðaravmarking (§ 29)

Í serligum føri hevur tú rætt til at biðja um at fáa viðgerðina av tínum persónsupplýsingum avmarkaða. Um treytirnar til viðgerðaravmarking eru loknar kunnu vit einans viðgera tínar persónsupplýsingar í serligum førum.

Rætturin til mótmæli (§ 32)

Tú hevur í summum førum rætt til at mótmæla okkara viðgerð av tínum persónupplýsingum.

Tú kanst altíð mótmæla okkara viðgerð av tínum persónupplýsingum til beinleiðis marknaðarføring.

---

Kæra til Dátueftirlitið 

Tú kanst sambært § 76 í dátuverndarlógini klaga til Dátueftirlitið, um tú ert ónøgd/ur við viðgerð av tínum persónsupplýsingum. 

Tú kanst klaga um viðgerð við at venda tær til Dátueftirlitið á dat@dat.fo ella á telefon 30 91 00. Skrivstovan er opin gerandisdagar millum kl. 9.00 og 15.00. Heimasíðan hjá Dátueftirlitinum er www.dat.fo.

Um tú hevur spurningar um okkara viðgerð av persónupplýsingum, ert tú altíð vælkomin at seta teg í samband við okkum. Um tú sendir okkum teldupost, eigur telduposturin ikki at innihalda trúnaðar- ella viðkvæmar upplýsingar, uttan so at telduposturin er bronglaður.